Introduzione a LEONARDI BIGOLLI PISANI
Liber Abbaci, edidit E. Giusti adiuvante P. d'Alessandro,
Firenze: Olschki, 2020
Coevo di
S e anche più
importante per la restituzione del testo
è
il codice
F, che con buon fiuto il Boncompagni pose
alla base della sua edizione dell'opera di Leonardo. L'estensore,
dotato di una scrittura chiara, ordinata e uniforme, si rivela
infatti un professionista affidabile e attento, la cui correttezza
è
completata da un'attenta collazione finale condotta sull'antigrafo,
durante la quale furono sanate parecchie delle inevitabili sviste di
trascrizione. Immune dagli errori particolari di
α
e di
S e, almeno fino al capitolo 11, privo di
legami con i restanti testimoni, la sua autorevolezza consiste
proprio nella sostanziale fedeltà
al modello, riprodotto senza velleità
congetturali.
Più
difficile risulta invece la valutazione di
R che
‒ accanto a numerose corruttele ‒ esibisce un gran numero
di
lectiones potiores, per lo più
dovute a correzioni congetturali e stilistiche,
ma anche più
significative, quali ad esempio:
(§ 6.24)
erunt similiter 196, que divide per 8 que sunt sub virga
et per 3 et per 9
mentre in tutti gli altri manoscritti si legge il corrotto
erunt similiter 196, per quartam de 8 que sunt sub virga et
per 3 et per 9.
Non c'è
dubbio infatti che il testo tradito da
R sia frutto
di un'intensa attività
emendatoria sfociata talora nella riscrittura di intere frasi, come
per esempio a
(§ 6.31)
Rursus si volueris multiplicare \({3 \over 8} 18\)
per \({4 \over 9} 24\), descripta questione multiplica 18 per
eorum virgulam, hoc est per 8 et adde 3: erunt 147. Item multiplica
24 per 9 et adde 4; erunt 220, que multiplica per 147
,
dove
R recita invece:
Item si volueris multiplicare \({3 \over 8} 18\) per
\({4 \over 9} 24\), describe questionem ut hic ostenditur et
multiplicabis 18 per 8 que sunt sub virgula et addes 3 que
(est del.) super ipsa 8: erunt (medie
del.) 147. Item multiplicabis 24 per 9
que sunt sub virgula et adde 4 que sunt super ipsa (quinte
del.) 9: erunt 220 (ex 228),
multiplicabis ergo (medias del.) 147 per 220 (220
s. lin. deletis quintas 20 et erunt medie quinte 2940
scilicet decime quas)
o a
(§ 7.36)
Pones 2 sub \({1 \over 4}\) \({1 \over 3}\), et 5 sub \({1
\over 6}\) \({1 \over 5}\), et multiplicabis reperta 7 per 5 posita
sub \({1 \over 6}\) \({1 \over 5}\), et 11 per 2 posita sub \({1
\over 4}\) \({1 \over 3}\); habebis 35 et 22, quorum summa,
scilicet 57, divide per numeros qui sunt sub virgis unius lateris
eqs.,
dove
R scrive:
Pones 2 sub \({1 \over 4}\) \({1 \over 3}\), et 5 sub \({1
\over 6}\) \({1 \over 5}\). Deinde adde simul 4 et 3; erunt 7, que
multiplica per 5 posita sub \({1 \over 6}\) \({1 \over 5}\); erunt
35. Et postea adde 5 et 6; erunt 11, que multiplica per 2 posita
sub \({1 \over 4}\) \({1 \over 3}\); erunt 22 que adde cum 35;
erunt 57, que divide per numeros qui sunt sub virgis unius lateris
eqs.
Ciononostante
R
è
accomunato ad
H non soltanto dal passo
De
canna Surie di
(§ 8.269-271)
e dalla lacuna di
(§ 9.102)
sub soldis 31 —
(§ 11.4)
, ma anche un certo numero di errori comuni, indizio di un antenato
comune:
(§ 2.21)
predixi] prediximus; (§ 2.24)
dixi] diximus; (§ 2.29)
Nam] ut s. lin. R om. H;
(§ 2.29)
de 7 in 9 et de 7 in 40] de 7 in 7 et de 7 in 40
H de 7 in 40 et de 7 in 9 R;
(§ 2.30)
gradum] primum; (§ 2.39)
multiplicet primam ... primam] multiplicetur
prima ... prima (primam H); (§ 2.52)
retineantur] et retineantur; (§ 2.68)
collocatis numeris] collocatos numeros; (§ 5.2)
et superior] superior; (§ 5.30)
scribat] describat; (§ 5.56)
ultimarum] om.; (§ 5.73)
per 43] 43; (§ 5.82)
vel] et; (§ 5.97)
sibi] om.; (§ 6.4)
dimidias] dimidiam; (§ 6.5)
prescripta] suprascripta; (§ 6.60)
quidem] om.; (§ 6.129)
2517648] 2517048; (§ 6.133)
(e altrove, relativamente a retro) eis] eius;
(§ 7.13)
quibus] quo; (§ 7.21)
numerorum] nostrum; (§ 7.82)
\(1 \text{ }\text{ } 10 \over 4 \text{ }\text{ } 37\) 10]
\(1 \text{ }\text{ } 10 \over 4 \text{ }\text{ } 37\) 37; (§ 7.120)
extrahere vis de \({2 \over 9} 128\) \({5 \over 7}\)
] de \({2 \over 9} 128\) \({5 \over 7}\) extrahere
volueris
; (§ 7.138)
singulas] sic virgulis H suas
virgulas R; (§ 7.144)
De] Ex; (§ 7.174)
et per 48] om. R et per 8 s.
lin. H; (§ 8.11)
et carruba] et om.; (§ 8.61)
quia — dividendus] om.; (§ 8.86)
hoc est rotuli 100, valent] valet, hoc est rotuli
100 (109 H); (§ 8.133)
100 post nec per] 300; (§ 8.135)
ambo] spatio relicto om.; (§ 8.137)
per 7 0] pensa est 0 per 7; (§ 8.145)
dictis] om.; (§ 8.174)
de rotulis] om.; (§ 8.206)
denariorum] denarii; (§ 8.212)
in hac positione] om. R spatio relicto
om. H; (§ 8.221)
vel] ponderis vel; (§ 8.224)
quandoque habueris] habueris quandoque; (§ 8.246)
est carrubas] est carrube; (§ 8.257)
Et scias — palmus] om.; (§ 9.26)
suprascriptum modum] suprascriptum modum sic R
modum suprascriptum sic H; (§ 9.27)
unde — proportionis] om.; (§ 9.29)
per 4] per 4: sunt illi tres numeri qui faciunt
trigonum R per 4: etiam sunt illi tres
numeri, ut diximus, qui faciunt trigonum H; (§ 9.63)
notabis] supernotabis; (§ 9.86)
et ex ea — (87) dividendi] spatio relicto
om.; (§ 9.97)
vigesimas] s. lin. H om. R;
(§ 11.18)
extractis libris 7 et 9 suprascriptis] extrahe
lib(ras) 7 et libras 8 suprascript(a)s; (§ 11.19)
incunctanter] om. H spatio relicto om. R;
(§ 11.43)
13 que sunt] 13; (§ 11.57)
eadem] om.; (§ 11.139)
mala] post 70; (146m) post (147m); (§ 11.151)
bladis] duabus bladis; (§ 11.179)
infra 15] in ista; (§ 11.188)
mittes] invenies.
A partire dal capitolo 12, però
, la situazione cambia. Anzitutto la parentela si fa più
evidente e si allarga anche a
F nonché
, a partire dal capitolo successivo, a
L, tutti
derivati da un subarchetipo
φ, come basteranno
a dimostrare le seguenti concordanze:
(§ 12.406-413)
Prima del testo tradito dagli altri manoscritti FHR
riportano un'altra trattazione dei medesimi problemi corrispondente
a quella tramandata da L (con leggere varianti:
vedi l'apparato ad loc.) e quindi alla prima redazione del
Liber Abbaci.
(§ 12.611)
Il testo recita:
Que cum non sint 26, triplicabis ipsa 30, vel
quadruplicabis (quadriplicabis FHS),
vel per 5 multiplicabis, vel per alium numerum, donec ex
multiplicatione proveniat numerus qui cum divisus fuerit per 53
remaneat 26. Ergo multiplicabis 30 per 15: erunt 450, quibus
divisis per 53, remanent 26, ut oportet.
In
FR le parole
proveniat numerus qui cum
divisus fuerit sono trasferite alla fine della frase, dopo
oportet,
mentre in
H sono dislocate in margine, ancora una
volta all'altezza di
oportet.
(§ 13.144)
Dopo questo paragrafo FHLR aggiungono un problema
De duabus avibus, sicuramente spurio, come illustrato nelle
Note al testo.
(§ 13.212-221)
FHLR traspongono il testo dopo (§ 12.237)
.
(§ 13.280)
Dopo le parole residuum secundi FHLR
inseriscono un lungo testo che costituisce in pratica una
ripetizione di quanto già
detto.
D'altro canto, però
, almeno a partire da
(§ 12.153)
, quando in
R subentra una seconda mano,
F(
F2)
R
diventano strettamente correlati, e in tutta probabilità
R discende in linea diretta da
F,
di cui condivide pressoché
tutti gli errori, aggiungendone di propri.
Basteranno a
dimostrarlo i seguenti esempi:
(§ 12.168)
In margine al testo
FR aggiungono:
Eadem questio est de homine ludente, qui cum denariis quos
habebat lucratus fuerit \({1 \over 5}\) \({1 \over 3}\) eorum et
insuper denarios 13. Iterum ivit cum toto eo quod habuit ad alium
ludum, et amisit \({1 \over 4}\) \({1 \over 3}\) totius eius quod
portavit et 13, et nil ei remansit. Regula est quod invenias primo
summam quam habuit cum ivit ad secundum ludum et procedas postea
per regulam istam et inveniet \({1 \over 5} 31\) et tantum
habuit in secundo ludo, de quibus extrahe \({1 \over 4}\) \({1
\over 3}\), scilicet \({1 \over 5} 18\) et insuper 13 que
amisit nichil ei remanet.
(§ 12.258)
Il testo dice:
Quia cum primus habeat 7 a secundo, remanebit secundo res
una et primus habebit res quinque et denarios 6, et sic habebit 6
plus quincuplo eius.
F salta dallo stesso allo stesso, omettendo
et
sic habebit 6. La frase che resta ha poco senso, ed
F2
cerca di restituirle significato cancellando quanto resta dopo
primus
habebit e sostituendolo in margine con l'alquanto macchinoso
res quinque minus denario 1, discomputatis 6 denariis quos
habet plus quincuplo eius de illis denariis 7 quos dat ei secundus.
La stessa frase si trova in
R, stavolta nel testo.
(§ 12.1136)
veniunt 6 pro pretio pomi venditi in secundo foro
dopo
secundo foro F2 (in
margine) e
R hanno
et sic habes quod
pretium pomorum primi fori fuit denarius 1 (
12 R)
,
et secundi fori fuit denarii 6.
(§ 12.1137)
Sed ut habeas poma utriusque fori, accipe ex
predictis 6 partem qualem vis
dopo
accipe F2 aggiunge in
margine
ergo alibitum;
R ha
ergo
alibi cum nel testo.
(§ 12.1182)
scilicet in coniunctum de 3 et 2.
In un primo momento
F omette
in e scrive
coniunctum
in forma abbreviata:
(con)iunctum. Il segno tironiano
9 (i.
e.
con-) tende a confondersi con il numero 9 (vedi sotto,
nella nota 10, ciò
che accade a
(§ 12.334)
, ma in questo caso non c'è
possibilità
di confusione perché
F scrive i numeri con inchiostro rosso mentre (con-)
è
in nero. In seguito
F2 inserisce
in
tra le righe, ma con un segno che indica erroneamente che deve essere
posto tra (con-) e
iunctum (fig. 5). E in effetti
R
ha
scilicet 9 in iunctum de 3 et 2.
fig. 5
(§ 13.81)
erunt \({14 \over 17} 2\)
.
Dopo
erunt F ha
integgi espunto,
ma sotto -
gg- mancano i punti (fig. 6).
R
legge
881, e scrive
erunt 881 \({14
\over 17} 2\)
.
fig. 6
(§ 14.255)
qui numerus est 42.
Dopo
42 F2 (in margine) e
R
hanno
hoc est ex triplo de \({1 \over 2} 3\)
in 4
.
- 1Per esempio: (§ 7.24)
per regulam de 144] per 144 vel per
eorum regula R; (§ 11.67)
de argento in libris 3 maioris monete] de
maiori in libris 3 de argento R; (§ 11.148)
monetam ad \({1 \over 5}\)] monetam ad 6, idest
monetam ad \({1 \over 5}\) R; (§ 12.5)
ex tertia de 24] spatio relicto om. R; (§ 12.42)
et hoc usque quod non remanserit numerus in medio
proportionalium numerorum] et medii in se ipsum
R.
- 2H omette anche le
parole ad 31 che precedono et ex ea.
- 3F ha tamen.
- 4Ovviamente anche nei primi undici
capitoli si verificano occasionali coincidenze in errore tra F
e HR, ma tuttavia casuali e inadeguate a sancire
un qualche rapporto di parentela: vedi (§ 5.3)
tertiam] tertium; (§ 7.82)
divisio] descriptio divisionis; (§ 7.139)
quia si — provenient] om. FH in
marg. R; (§ 8.137)
multiplica] multiplicabis; (§ 11.73)
consolandi] consolidandi; (§ 11.108)
libras] om.; (§ 11.136)
exibit] exibunt; (§ 11.145)
\({1 \over 3}\)] \({1 \over 5}\); (§ 11.172)
constavit] constitit.
- 5Altre concordanze tra FHLR:
(§ 13.288)
remanebit \({1 \over 5}\) residui tertii cum denariis 4
quantum \({2 \over 3}\) residui primi: FHLR hanno
primi invece di tertii e secundi invece
di primi; inoltre L e H
omettono cum denariis 4; (§ 13.290)
residui tertii cum residuo primi: FHLR
hanno denariis invece di residuo; (§ 13.296)
tertii, scilicet 26] secundi, scilicet 26 FHLR
(in tutti questi tre casi una seconda mano di L
corregge). Vedi inoltre (§ 14.31)
propinquior] impropior F inpropior
R inproquior L inproquio
(?) H; (§ 14.107)
adde duplum multiplicationis] adde
multiplicationis FL adde
multiplicationes H adde multiplicationem
R; (§ 15.64)
notus est numerus AB] bis FHLR;
(§ 15.98)
ex G quidem in DE, scilicet] bis FHLR; (§ 15.105)
BD, et ignoraveris] bis FHLR, ecc.
- 6Difficile stabilire il punto esatto del
testo in cui è mutato il modello di R (o
del suo antigrafo). Se l'opera era divisa in volumi, si potrebbe
pensare all'inizio del capitolo 12. La coincidenza del cambio
di mano ci ha consigliato tuttavia di considerarlo descriptus
a partire da (§ 12.153)
e solo allora escluderne le lezioni dall'apparato.
- 7Pochi errori di F
assenti in R saranno stati corretti anche
meccanicamente dal copista: così per es. (§ 13.4)
libras 5] liber 5 F; (§ 13.8)
proponamus] preponamus F; (§ 13.23)
ignotum] ignotus F; (§ 13.34)
primam] prima FL, ecc.
- 8Per altre occorrenze che dimostrano la
dipendenza di R da F dopo
l'intervento delle varie mani correttive, vedi (§ 13.27)
GD ad DB] G D B F ad
s. lin. F2 recte R; (§ 13.73)
tertius] om. F add. F2
recte R; (§ 13.79)
secundum] om. F s. lin. F2
recte R; (§ 13.79)
34] 33 F corr. F2
recte R; (§ 13.80)
secundus] secundus ut (ut ex aut
F) in tertia parte duodecimi
capituli per (per om. F) propriam
regulam ostendimus F inter va-cat, sed
erasa S del. F2 recte
R; (§ 13.81)
ignoraveris] ignoravimus F corr.
F2 recte R; (§ 13.84)
si] om. F s. lin. F2
recte R.
- 9Forse φ aveva una
parola incomprensibile o cancellata prima di \({14 \over
17} 2\)
: H legge integre \({14 \over 17} 2\).
- 10Vedi anche i seguenti errori comuni
solo a FR: (§ 12.171)
consimilis] cum similis; (§ 12.334)
coniunctum] 9 iunctum, due volte (in F
9 è evidentemente un numero, essendo scritto con inchiostro
rosso); (§ 12.447)
\({1 \over 4}\) de 8] 4 de 818; (§ 12.580)
Unde — bizantiorum primi] bis; (§ 12.588)
De qua re si regulam habere vis] De qua re si
regulam habere vis cum tertius equus valeat 6 plus
primo, primus homo 5, secundus 6, tertius 12, primus equus 7,
secundus 9, tertius 13; (§ 12.589)
qua \({1 \over 4}\)] qua accipe 4; (§ 13.42)
equatur multiplicationi] quattuor multiplicationi;
(§ 14.15)
ad periferiam] aperti feriam.